Μαρία Βασιλείου
Βιολόγος-Ωκεανογράφος
Οι πρώτες ημέρες του Απριλίου ήταν καταστροφικές για τα μεταναστευτικά πουλιά. Το πρωί της 6ης Απριλίου είδαμε χιλιάδες παγωμένα και αποδυναμωμένα πουλιά να είναι ανήμπορα να αντιδράσουν: τα χελιδόνια είχαν αναγκαστεί να καθίσουν στο έδαφος, στην άσφαλτο, στα μπαλκόνια, στις ταράτσες και σε κάθε άλλη διαθέσιμη επιφάνεια. Οι σταχτάρες -αμιγώς αερόβια πουλιά που δεν κάθονται στο έδαφος ή στα σύρματα- βρήκαν πρόχειρο καταφύγιο γαντζωμένες σε τοίχους ή χωμένες σε υδρορροές αεραγωγούς κ.λπ. Οι μυγοχάφτες γέμισαν τους κήπους και τα πάρκα στην Αθήνα και σε άλλες πόλεις. Αυτό συνέβη σε όλη την Ελλάδα από την Κρήτη μέχρι τη Μακεδονία, ανατολικά της οροσειράς της Πίνδου.
Τα χελιδόνια ξεκινούν την Άνοιξη από την Αφρική, νότια της Σαχάρας (Υποσαχάρια Αφρική) και διανύουν για το ταξίδι τους προς την Ελλάδα κάθε χρόνο γύρω στα 10.000 χλμ., ενώ την ίδια διαδρομή, αλλά προς την αντίθετη κατεύθυνση, ακολουθούν το φθινόπωρο, όταν επιστρέφουν στη ζεστή Αφρική. Διανύουν δηλαδή περίπου 20.000 χιλιόμετρα για το αλέ - ρετούρ ταξίδι τους...... Το να διασχίσουν την μεγάλη έρημο Σαχάρα αλλά και την Μεσόγειο είναι πράγματι περιπέτεια. Αρπακτικά πουλιά, καταιγίδες και δυνατοί άνεμοι, ο κίνδυνος να πέσουν στη θάλασσα και να πνιγούν, αν δεν βρεθούν κοντά σε κάποιο νησί για να ξεκουρασθούν και σαν να μην φτάνουν όλα αυτά, πολλά από τα μέρη που θα μπορούσαν να τους προσφέρουν ξεκούραση έχουν καταστραφεί από τον άνθρωπο. 'Ετσι, ένα ποσοστό χελιδονιών δεν καταφέρνει ποτέ να φτάσει στον προορισμό του.
Στην Ελλάδα συναντάμε πέντε είδη χελιδονιών : Το Μιλτοχελίδονο Cecropis daurica - Red-rumped swallow το σπιτοχελίδονο (Delichon urbicum - Common house martin) το σταβλοχελίδονο ( Hirundo rustica - Barn swallow) το βραχοχελίδονο Ptyonoprogne rupestris - Eurasian crag martin και το Οχθοχελίδονο Riparia riparia - Sand martin
που προτιμά να ανοίγει τρύπες στο έδαφος, όπου υπάρχει νερό ενώ τα άλλα τέσσερα φτιάχνουν τη φωλιά τους από πηλό, λάσπη δηλαδή, που τη μαζεύουν από κάποιο κοντινό σημείο. Για κάθε φωλιά απαιτούνται 700 - 1.500 σβόλοι, ενώ η κάθε κατασκευή διαρκεί 3-16 ημέρες.
Μετανάστευση είναι η τακτική χρονική μετακίνηση του πληθυσμού των πουλιών από τις περιοχές φωλιάσματος στην περιοχή διαχείμασης το φθινόπωρο και η επιστροφή τους πίσω την άνοιξη.Ο κύριος στόχος της μετανάστευσης είναι η εξεύρευση των ιδανικότερων κατά περίπτωση συνθήκων που απαιτούνται σε συγκεκριμένα στάδια του βιολογικού κύκλου του είδους και «πυροδοτείται» κυρίως, από την διαθεσιμότητα τροφής και από τις καιρικές συνθήκες που επικρατούν στα εδάφη αναπαραγωγής και στα εδάφη διαχείμασης. Με άλλα λόγια είναι μια προσαρμογή που τους επιτρέπει να αναπαράγονται σε περιοχές που δεν μπορούν να ζήσουν όλο το χρόνο λόγω δυσμενών κλιματικώνσυνθηκών και συνθηκών διατροφής. Η προσαρμογή αυτή συμβάλλει ταυτοχρόνως, στην αποτελεσματική εκμετάλλευση του φυσικού περιβάλλοντος. Οι διαδικασίες που ακολουθούνται στη μετανάστευση ποικίλουν μεταξύ των ειδών, του πληθυσμού, της ηλικίας, του φύλου και μπορεί να διαφοροποιούνται ακόμη και μεταξύ των ατόμων και έχουν άμεση σχέση με την απόσταση που διανύουν, τις διαδρομές που ακολουθούν, τη χρονική στιγμή της αναχώρησης και της άφιξης και τη συμπεριφορά που επιδεικνύουν κατά το ταξίδι τους.
Σημαντικά συμπεράσματα έχουν προκύψει από πρόσφατες μελέτες για θέματα που αφορούν τη μηχανική της πτήσης των πτηνών σε συνδυασμό με τα ενεργειακά τους αποθέματα (το λίπος).
Κάποια είδη κινούνται με πολλά μικρά «βήματα», ενώ άλλα καλύπτουν τις ίδιες αποστάσεις με δύο ή τρεις μετακινήσεις, πραγματοποιώντας μεγαλύτερες πτήσεις. Η μετακίνηση σε αλληλουχία μικρών αποστάσεων απαιτεί μικρότερα αποθέματα ενέργειας και άρα λιγότερο μεταφερόμενο βάρος, αλλά αυτό απαιτεί να πραγματοποιούνται περισσότερες στάσεις «ανεφοδιασμού» κατά τη διαδρομή. Από την άλλη πλευρά τα είδη που ταξιδεύουν μεταφέροντας περισσότερο φορτίο ενέργειας (λίπος), επιβαρύνονται λόγω μεγαλύτερου βάρους και εκτίθενται σε μεγαλύτερο ρίσκο, ενώ η απώλεια μιας από τις λίγες θέσεις «ανεφοδιασμού» μπορεί να αποβεί κρίσιμη για τη μετανάστευση. Το μειονέκτημα αυτό εξισορροπείται κατά κάποιον τρόπο, από το γεγονός ότι τα είδη αυτά, έχοντας περισσότερη διαθέσιμη ενέργεια, μπορούν να διανύσουν σε περίπτωση ανάγκης μεγαλύτερες αποστάσεις και να αναζητήσουν κάποιες άλλες θέσεις ακόμη και λιγότερο πλούσιες σε τροφή. Η επιλογή του μικρότερου αριθμού στάσεων προσφέρει παράλληλα το πλεονέκτημα της μικρότερης έκθεσης στους θηρευτές τους, που γνωρίζουν και καραδοκούν στις σταθερές θέσεις τροφοληψίας των πτηνών.
Η συνολική ποσότητα ενέργειας που απαιτείται για τη μετανάστευση διαφέρει μεταξύ των ειδών. Τα είδη που κατά τη μετανάστευσή τους έχουν προσαρμοστεί στη μεταφορά μικρών ποσοτήτων ενέργειας δεν μεταβάλλουν σημαντικά το βάρος του σώματός τους, ενώ τα είδη «που θέλουν» να ελαχιστοποιήσουν το χρόνο του ταξιδιού τους μπορεί ακόμη και να διπλασιάσουν το βάρος τους πριν την έναρξη της μετανάστευσης. Τα είδη της δεύτερης κατηγορίας είναι συνήθως αυτά που έχουν να διασχίσουν μεγάλες και αφιλόξενες εκτάσεις όπως έρημους ή θάλασσες.
Εκτός των αλλαγών στα αποθέματα ενέργειας κατά την περίοδο της μετανάστευσης συμβαίνουν και πολλές άλλες αλλαγές στο μυϊκό, στο κυκλοφορικό, και στο ορμονικό τους σύστημα, καθώς και σημαντικές αλλαγές στο μέγεθος των εσωτερικών οργάνων τους .
Οι αλλαγές στο πεπτικό σύστημα πραγματοποιούνται ώστε να επιτευχθεί η μεγαλύτερη δυνατή αξιοποίηση της διαθέσιμης τροφής και να δημιουργηθούν ταχύτατα τα ενεργειακά αποθέματα που θα απαιτηθούν για τη μετανάστευση. Συγκεκριμένα κατά την περίοδο προετοιμασίας τα πουλιά εμφανίζονται υπερφαγικά και για το λόγο αυτό τα όργανα του πεπτικού τους συστήματος υπερπλάθονται για να ανταπεξέλθουν. Μελέτες στις αλλαγές του μεγέθους και της λειτουργίας του πεπτικού συστήματος έχουν δείξει ότι η μείωση της λειτουργικότητάς του και η αποκατάσταση του πραγματοποιείται ιδιαίτερα γρήγορα, μέσα σε λίγες μόνο μέρες.
Ο προσανατολισμός και η επιλογή κατεύθυνσης πτήσης διαλέγοντας τις καταλληλότερες για την πτήση καιρικές συνθήκες, όπως τα ατμοσφαιρικά ρεύματα που έχουν την ίδια κατεύθυνση με την μετανάστευση (βορράς-νότος, νότος- βορράς) είναι επίσης μία από τις ικανότητες που έχουν αναπτύξει τα μεταναστευτικά πτηνά.
Εδώ μπορούμε να δούμε τα πουλιά ως «έμπειρους μετερεωλογικούς προγνωσιολόγους» να διαλέγουν τα κατάλληλα ψυχρά ρεύματα που τα κρατάνε στον αέρα στους κυκλώνες, αποφεύγοντας ταυτόχρονα περιοχές χαμηλού βαρομετρικού με άσχημες καιρικές συνθήκες (πολύ δυνατός αέρας, βροχή σύννεφα, καταιγίδα, ομίχλη). Άν όμως τα πουλιά βρεθούν σε τομείς του κυκλώνα με αντίθετη στην πτήση κατεύθυνση ανέμου και με πολύ δυνατούς ανέμους τα ενεργειακά αποθέματα λίπους εξαντλούνται και τα πουλιά πέφτουν στο έδαφος ή σε καταστρώματα καραβιών ή και στην θάλασσα και πεθαίνουν από ασιτία ή από πνιγμό.
Τι είχε συμβεί συμβεί λοιπόν τις πρώτες μέρες του Απρίλη; Μεγάλα σμήνη μεταναστευτικών πουλιών ανέβηκαν μαζικά λόγω του νοτιά από την υποσαχάρια Αφρική στη βόρεια Αφρική και ήρθαν αντιμέτωπα με το βόρειο ρεύμα στο Αιγαίο αντίθετο προς την κατεύθυνση της μετακίνησης που τα ανάγκασε να στραφούν για στάση στις ανατολικές ηπειρωτικές ακτές. Αυτό επέδρασε ιδιαίτερα αρνητικά στα πουλιά που πιάνουν έντομα στον αέρα, ιδίως τα χελιδόνια και τις σταχτάρες και δευτερευόντως τους μυγοχάφτες και άλλα μικροπούλια.
Τα μεταναστευτικά πουλιά είναι προσαρμοσμένα να αντιμετωπίζουν αντίξοες συνθήκες και πάντα κάποιες απώλειες είναι προβλέψιμες στο μεταναστευτικό ταξίδι. Όμως, ο συνδυασμός που οδήγησε στις συνθήκες της 6ης Απριλίου ήταν πρωτοφανής και έφερε ολόκληρους πληθυσμούς στα όριά τους. Αν συνυπολογίσουμε τις πολλές ακόμη δυσκολίες που προκαλεί ο άνθρωπος στο ταξίδι τους (καταστροφή βιοτόπων, επέκταση της ερήμου, λαθροθηρία, παγίδευση κ.λπ.) τότε αυτές οι επιπλέον απώλειες μπορεί να αποβούν ολέθριες.
